Natura 2000

 Dolina Noteci oraz Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego

Noteć jest rzeką, która rozpoczyna swój bieg od jeziora Przedecz, w pobliżu miejscowości o tej samej nazwie, a kończy się w Warcie w Santoku koło Gorzowa Wielkopolskiego. Pprzepływa przez województwo lubuskie, wielkopolskie i kujawsko-pomorskie. Jej długość równa się 388,5 km, a powierzchnia dorzecza wynosi ok. 17 tys. km². Systemami kanałów Noteć połączona jest z Wisłą, Brdą i Wartą (posiada m.in. połączenie z kanałami Warta-Gopło, Noteckim, Bydgoskim). Przepływa przez liczne jeziora, w tym przez jezioro Brdowskie, Gopło i Szarlej. Koryto rzeki jest częściowo uregulowane i wykorzystywane żeglownie oraz turystycznie. Na niektórych odcinkach pozostały stare zakola.

Dolina Noteci będąca zachodnim przedłużeniem pradoliny Wisły osiąga miejscami szerokość nawet 9 km i wcina się w otaczające wysoczyzny na głębokość 40-60 m. W krajobrazie doliny dominują łąki i pola, fragmentarycznie pojawia się krajobraz jeziorno-leśno-łąkowy. Siedliska łąkowe i zaroślowe obejmują 85% tego obszaru. W przeszłości w bagiennej części doliny dominowały lasy łęgowe wierzbowo-topolowe, jednak z upływem czasu zostały one przekształcone w żyzne łąki łęgowe.

Noteć jest jednocześnie osią dwóch obszarów wyznaczonych w ramach sieci Natura 2000, tj. Specjalnego Obszaru Ochrony – „Dolina Noteci” i Obszaru Specjalnej Ochrony – „Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego”. Pierwszy z nich obejmuje część doliny Noteci między miejscowością Wieleń a Bydgoszczą i zajmuje powierzchnię ok. 50,53 tys. Natomiast drugi obszar obejmujący swym zasięgiem nieckę położoną pomiędzy Ujściem a Bydgoszczą powołany został w celu ochrony nieprzeciętnych walorów awifaunistycznych. W praktyce oznacza to, że OSO Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego w całości wpisana jest w granice SOO Dolina Noteci.

Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego

Położenie i opis ostoi

Obszar Specjalnej Ochrony Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego położony jest częściowo w województwie kujawsko-pomorskim (powiat bydgoski i nakielski) oraz w województwie wielkopolskim (powiat chodzieski, pilski i wągrowiecki).

Obszar ten obejmuje nieckę Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej pomiędzy Bydgoszczą i Ujściem. Jest to część doliny Noteci o długości ok. 80 km, przebiegającej równoleżnikowo, rozszerzającej się ze wschodu na zachód od 1 do 8 km. Brzegi doliny, zarówno północny i południowy, stanowią strome krawędzie wysoczyzn morenowych, a maksymalne różnice wysokości pomiędzy dnem doliny a skrajem wysoczyzny dochodzą nawet do 140 m. Od północy ostoja graniczy z wysoczyzną Pojezierza Krajeńskiego i Wysoczyzny Świeckiej, a od południa z pojezierzem Chodzieskim i Gnieźnieńskim. Część wschodnia doliny jest fragmentem Doliny Toruńskiej, a od zachodu dolina jest ograniczona stożkiem napływowym Gwdy. Ten ostatni stał się w przeszłości przyczyną powstania rozległego jeziorzyska, w którego dnie odłożyły się pokłady gytii, a nad nimi kilkumetrowej grubości warstwy torfu.

We wschodniej części ostoi znajduje się Kanał Bydgoski łączący dorzecze Odry i Wisły. Uregulowana część Noteci i Kanał Bydgoski o długości ok. 25 km są wykorzystywane żeglownie i turystycznie.

Znaczne części pradoliny Noteci została w minionych wiekach wylesiona i silnie przekształcona. Została ona w znacznej części zmeliorowana i w konsekwencji osuszona. Współcześnie na ok. 86% powierzchni użytkowana jest jako łąki, pastwiska, a lokalnie nawet jako grunty orne. Ponadto w kilku miejscach pradoliny utworzono kompleksy stawów rybnych, na których prowadzona jest intensywna gospodarka rybacka. Należy jednak dodać, że część z nich, tj. stawy Ostrówek i Smogulec (E37) oraz Ślesin i Występ (E38) są jednocześnie ostojami ptasimi o randze europejskiej.

Więcej informacji na temat specyfiki i cech charakterystycznych tej części doliny Noteci, która rozciąga się pomiędzy Wieleniem a Ujściem przedstawiono w opisie Specjalnego Obszaru Ochrony – Dolina Noteci.

Walory przyrodnicze ostoi

Wśród ptaków tutaj występujących stwierdzono m.in. 20 gatunków zagrożonych w skali całej Unii Europejskiej (wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej), a za gatunki kwalifikujące, tzn. spełniające kryteria wyznaczania ostoi ptaków wprowadzone przez BirdLife International uznane zostały: podróżniczek i rybitwa czarna oraz żuraw i biegus zmienny. Dla pierwszej pary dolina jest jedną z najistotniejszych ostoi lęgowych o czym świadczy fakt, że do rozrodu przystępuje tutaj regularnie 45-105 par rybitwy czarnej i 120-130 par podróżniczka (3,0-4,7% krajowej populacji lęgowej w latach 1995-2002). Natomiast dla drugiej pary, tj. dla żurawia i biegusa zmiennego dolina jest jedną z ważniejszych ostoi w okresie migracji. Otóż obserwuje się tutaj stada liczące do 300 biegusów i do 600-700 żurawi. Również w tym okresie w dolinie spotyka się znaczne koncentracje łabędzi czarnodziobych (do 400 osobników), siewek złotych (2,5 tys. os.) i czajek (do 10 tys. os.) oraz stosunkowo duże stada gęgawy, cyraneczki, brodźca śniadego, łysek i krzyżówki.

Natomiast z pozostałych gatunków zagrożonych w skali całej Unii, a przystępujących do lęgów w Dolinie Noteci, należy wymienić: bąka (5-6 samców), bączka (1 para), kanię czarną (4 pary), kanię rudą (4 pary), bielika (3-4 pary), błotniaka stawowego (30 par), błotniaka łąkowego (1-2 pary), orlika krzykliwego (1 para), zielonkę (1 para), derkacza (19-20 samców) i zimorodka (5 par).

Ponadto w okresie rozrodu w dolinie, a w szczególności na stawach rybnych, spotyka się tak cenne gatunki, jak np.: perkoz rdzawoszyi, zausznik, wodnik, płaskonos, krwawodziób, hełmiatka, podgorzałka, rycyk, kulik wielki, wąsatka, pokląskwa, brzęczka, remiz, srokosz, dziwonia.

Wśród wymienionych wyżej jest również 10 gatunków ptaków zagrożonych w skali kraju i wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Są to: bąk, bączek, biegus zmienny, kania czarna, kania ruda, bielik, orlik krzykliwy, zielonka, siewka złota, podróżniczek.

W tym miejscu należy przypomnieć, że dolina Noteci jest również Specjalnym Obszarem Ochrony, który został powołany przede wszystkim w celu ochrony bogatej mozaiki siedlisk przyrodniczych z dobrze zachowanym kompleksami łąkowymi i lasami łęgowymi.

Najpoważniejszym zagrożeniem zarówno dla – Doliny Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego jako Obszaru Specjalnej Ochrony ptaków, jak i dla Doliny Noteci – jako Specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk, roślin i zwierząt, a zatem dla całego ekosystemu ostoi jest zmiana reżimu hydrologicznego oraz sposób użytkowania ziemi. Jest to szczególnie istotne z tego względu, że nieużytkowane dzisiaj fragmenty doliny podlegają procesom zarastania, a w wyniku zmian globalnych obserwuje się coraz silniejsze jej przesuszanie. Dlatego nie można zaniechać działalności pastersko-łąkarskie, ale nie można również intensyfikować użytkowania ornego. Ponadto zagrożeniem dla doliny jest: a/ składowanie odpadów organicznych, b/ wypalanie roślinności, c/ tworzenie upraw plantacyjnych.

Zagrożeniem dla ptaków doliny byłoby zintensyfikowanie, jak i zaprzestanie funkcjonowania stawów rybnych, a w szczególności: a/ czyszczenie stawów i usuwanie mułu dennego w sezonie lęgowym, b/ niedostosowanie terminów zabiegów z biologia ptaków, c/ zmiany poziomu wody w okresie lęgowym i w czasie migracji ptaków, d/ intensyfikacja turystyki niekwalifikowanej (płoszenie ptaków, niszczenie gniazd, zabijanie ptaków), e/ polowanie w niedozwolonych terminach, f/ strzelanie do ptaków nierozpoznanych, f/ kłusownictwo.

Potencjalnym zagrożeniem wydaje się również powracająca co jakiś czas idea budowy drogi wodnej wschód-zachód oraz lokowanie w dolinie siłowni wiatrowych (zarówno pojedynczych, jak i zespołów/farm).